Joga – rys historii. Piotr Künstler

Joga archaiczna (ok. 3000 – 1800 r. p.n.e.)
Początki jogi łączy się z cywilizacją Indusu-Saraswati i znaleziskami archeologicznymi przedstawiającymi postacie w pozycjach jogi. Pierwotne idee jogi pojawiają się natomiast w najstarszych tekstach indyjskich, Wedach uznawanych przez hindusów za teksty objawione (śruti) i będących podstawą braminizmu, pierwotnej religii hinduskiej, która z czasem przekształciła się w hinduizm.
Słowo joga pojawia się w najstarszej z wed Rigedzie w znaczeniu jarzma, dyscypliny. Jedna z ksiąg Atharwawedy, najbardziej magicznych i metafizycznych z wed, poświęcona jest opisowi grupy ascetów czy też protojoginów zwanych wratjami. Wratjowie praktykowali ascezę trwając długi czas w jednej pozycji, znają pewne praktyki oddechowe. Jednak na pierwsze miejsce jak w całych wedach, będących podstawą braminizmu, wysuwa się praktyka rytuałów ofiarnych. W Rigwedzie pojawia się też jedna z ważniejszych zasad jogicznych - tapas. Termin wyraża dosłownie gorąco, zapał, a rozumiany jest jako wysiłek ascetyczny. Tapas poświadczony jest zarówno na poziomie egzoterycznym jak i ezoterycznym . Rozgrzewanie się pojawia się jako jeden z elementów rytuałów ofiarnych będąc częścią doświadczenia religijnego ludu. Wytwarzanie gorąca magicznego i mistycznego jest podstawową techniką ascetyczną prowadzącą ku doświadczeniu duchowemu. Jakkolwiek wyraźnie w wedach zarysowane są pewne idee i praktyki właściwie późniejszej jodze, to nie można mówić tu jeszcze o wyraźnie wyodrębnionym systemie jogi.

Joga przedklasyczna (ok. 1500 – 500 r. p.n.e.)
Jest to niezwykle ważny okres w rozwoju jogi. Wiąże się z powstaniem upaniszad oraz brahman i dalszym rozwojem braminizmu. Upaniszady należą również do tekstów objawionych (śruti). Są uzupełnieniem i objaśnieniem mądrości duchowej zawartej w wedach. Teksty te cechujące się wyraźnym mistycyzmem zawierają rozważania o charakterze metafizycznym i wskazują kierunek w jakim rozwinął się braminizm. Rozwój polegał w tym okresie na wykształceniu technik służących mistycznej interioryzacji tj. uwewnętrznieniu rytuału ofiarnego. Rytuał religijny staje się mistycznym procesem wewnętrznym. Wynikiem tego jest powstanie rozmaitych technik kontemplacyjnych i praktyk jogicznych. Przykładem może być utożsamienie technik pranaymy z rytuałem agnihotry (ofiary ognia). Techniki oddechowe służące między innymi pobudzeniu wewnętrznego ciepła zrównane zostały z rytuałem wedyjskim. Od tej pory oddech traktowany jest jako wewnętrzna ofiara. Proces interioryzacji rytuału był jednym z ważkich elementów integracji jogi i hinduizmu.
Przyczyną tego procesu było połączenie się dwu kultur. Z jednej strony patriarchalnej kultury wedyjskiej tworzonej przez ludy aryjskie i ich kapłanów. Z drugiej matriarchalnej kultury Drawidów reprezentowanej przez rolniczą ludność lokalną. Główną osią kultury wedyjskiej był kontakt z bóstwami poprzez rytuały zewnętrzne. Wpływ kultury Drawidów polegał na skierowaniu ku poznaniu wewnętrznemu.

Joga epicka (ok. 500 r. n.e. – 200 r. p.n.e.)
Okres rozwoju jogi związany z powstaniem Mahabharaty, jednego z największych eposów narodowych Indii. W tym czasie rozwój myśli jogicznej powiązany był z sankhją, - archaiczną metodą poznania rozumowego mającą doprowadzić do poznania transcendentnej Jaźni (Purusza) poprzez odróżnienie jej od drugiej podstawowej zasady ontycznej jaką jest natura (prakriti). Droga ta polega na całkowitym wyrzeczeniu się tego, co nie jest Jaźnią. Związek sankhi i jogi jest tak ważny gdyż obie ścieżki mają prowadzić do tego samego celu. Joga zarazem przyjmuje zasadę ontologiczną odkrytą przez sankhję. Joga i sankhja nie stają się jednak tym samym. Mahabharata jogę opisuje jako ścieżkę percepcji lub też ścieżkę działania, zaś sankhję jako ścieżkę świadectwa mistrzów lub ścieżkę wyrzeczenia. Mahabharata nie jest dziełem jednolitym. Na przestrzeni wieków włączano do niej liczne nowe fragmenty. Z tego względu odnaleźć w niej można bardzo liczne tradycje ascetyczne i związane z nimi ścieżki, techniki jogi. Bodaj najważniejszą częścią włączoną do epopei jest Bhagawatgita. Pieśń ta jest ukoronowaniem integracji tradycji jogi i hinduizmu. Joga przedstawiona w Gicie jest jogą przystosowaną do religijnego doświadczenia. Jest metodą pozwalającą osiągnąć jedność z Bogiem. Różnorodność praktyk jogi zostaje tu ograniczona, nawet pranayama odgrywa niewielkie znaczenie. Główny nacisk kładzie się na koncentrację i medytację. Uwielbienie Boga, którego wcieleniem jest Kryszna, staje się niezbędne do osiągnięcia celu praktyki. Poprzez rezygnację z owoców swoich czynów i ofiarowanie ich Najwyższemu każdy może osiągnąć mistyczną jedność z Bogiem.

Joga klasyczna (ok. 200 r. n.e. – 500 r. n.e.)
W tym okresie wpływ na kształtowanie się filozofii i praktyki jogi wywarło dzieło Patanjalego „Jogasutry” oraz liczne komentarze do niego. Dzieło Patanjalego miało ogromny wkład w usystematyzowanie współczesnej wiedzy, a także nadanie filozoficznego wymiaru jodze. W istocie wkład Patanjalego, jak pisze znany antropolog kultury Eliade, polegał na uzgodnieniu tez filozoficznych z instrukcjami technicznymi dotyczącymi praktyk jogicznych. W pierwszej części Jogasutr Patanjali przedstawia strukturę świadomości i procesy związane z jej przekształceniem na drodze do wyzwolenia. Dalej w rozdziale sadhana-pada prezentuje podstawy ścieżki jogicznej. W kolejnych częściach zawarte są wskazówki o wyższych etapach praktyki oraz informacje o stanie wyzwolenia (kaiwalia).
Jogasutry ugruntowały pozycję jogi w ówczesnej myśli filozoficznej i praktyce duchowej Indii. Patanjali przekazuje znane wcześniej pojęcia i praktyki, jak również wprowadza nowe koncepcje. W przeciwieństwie do wewdanty (głównego nurtu filozofii hinduizmu) filozofia Jogasutr prezentuje dualistyczną interpretację rzeczywistości. Oznacza to iż uznaje całkowity rozdział między transcendentną Jaźnią (Purusza) a transcendentną podstawą natury (prakriti).

Joga postklasyczna (ok. 500 r. n.e. – 1900 r. n.e.)
Jest to okres historii jogi obejmujący ogromną różnorodność tradycji jogicznych powstałych po czasach Patanjalego. To również czas rozkwitu hatha-jogi i nauk tantry. Powstają liczne szkoły czerpiące z wielu tradycji duchowych i religijnych Indii: tantryzmu, siwaizmu, śaktyzmu, adwaita wedanty, a także z buddyzmu tantrycznego. Wyraża się to między innymi w powrocie do niedualistycznej koncepcji rzeczywistości ukształtowanej w okresie wczesnych upaniszd, według której Jaźń jest tożsama z rzeczywistością. Jednym z najbardziej inspirujących dzieł tego okresu jest Jogawasisztha napisana między IX a XIII wiekiem, której duchową ścieżkę można określić jako dżniana-jogę, polegającą na harmonijnym łączeniu mądrości (dżniana) i działania (karma). W wiekach XIV i XV powstaje liczna grupa tekstów określana jako Joga-upaniszady. Są to teksty dotyczące głównie hatha-jogi o podłożu wedantycznym.
Następuje zatem rozwój doktryn i praktyk ukierunkowanych na osiągnięcie wyzwolenia przez doskonalenie ciała. Praktyka jogi staje się swego rodzaju nauką alchemiczną mającą oczyścić i przekształcić całość zjawisk egzystencji łącznie z ciałem, gdyż zgodnie z poglądem wedanty stanowią one jedność z najwyższą Jaźnią (Purusza). W najważniejszych dziełach tego okresu Gherandasanhicie, Hadhajogapradipice i Śiwasanhicie hatha-joga przedstawiona jest jako praktyka przygotowująca do raja-jogi, choć oczywiście jej praktyka zawierała od początku wszystkie klasyczne elementy jogi w tym koncentrację, medytację, i skupienie.

Joga współczesna – (od 1900 r. n. e.)
Najbardziej charakterystyczną cechą jogi współczesnej jest jej rozprzestrzenienie się po świecie, a zwłaszcza wyjście poza krąg kulturowy Azji. Wcześniej elementy praktyk jogicznych w tej czy w innej formie rozprzestrzeniały się z Indii, głównie za sprawą buddyzmu, do krajów Dalekiego Wschodu. Wiek XX przyniósł zetknięcie praktyk jogi z kulturą świata Zachodu. Rozpoczęta jeszcze w XIX wieku przez Wielką Brytanię kolonizacja Indii, spowodowała coraz liczniejszy napływ podróżników i badaczy z Europy na subkontynent indyjski. Ludzie ci zafascynowani kulturą Indii zaczęli po powrocie propagować jej spuściznę. W wieku XX mistrzowie i nauczyciele jogi z Indii zaczęli coraz liczniej przyjeżdżać do Europy i Ameryki. Obecnie joga w bardzo różnorodnej postaci, od czysto hinduistycznych praktyk bhakti-jogi do całkowicie zlaicyzowanych form ćwiczeń gimnastycznych na bazie hatha-jogi, praktykowana jest przez miliony ludzi na całym. Wymienienie wszystkich nauczycieli jogi, których nauki rozprzestrzeniły się po świecie nie jest możliwe. Przytoczę tu jedynie kilku najbardziej znanych: Śri BKS Iyengar, Śri Aurobindo, Śri Pattabhi Jois, Swami Sivananda, Satyananda Saraswati, Swami Maheshwarananda, T. K. V. Desikachar, Swami Satchidananda.

Komentarz
Opracowanie powyższe choć nieco pełniejsze od tych, jakie możemy spotkać w encyklopediach w dalszym ciągu jest ogromnym uproszczeniem. Mam nadzieję jednak, że przedstawienie tak daleko idącego uogólnienia pozwoli osobom zainteresowanym owym tematem odnaleźć ramy, w których można osadzić wiedzę obejmującą ogromną spuściznę myśli i praktyk wyrosłych w kulturze Indii. Osobom zainteresowanym w pogłębieniu wiedzy na ten temat polecam dalsze studia literatury.
Piotr Künstler
www.yogamudra.pl

Literatura
Eliade, M. Joga – Nieśmiertelność i wolność.
Eliade, M. Patańdżali i Joga.
Jakubczak M. Poznanie wyzwalające. Filozofia jogi klasycznej.
Cyboran, L. Klasyczna joga indyjska.
Frauwallner, E. Historia filozofii indyjskiej.